Paris Olimpiyatları’nın açılış törenindeki rezaletler konuşulmaya devam ediyor. Fransa, içinde sapkınlıkların da olduğu bir dolu fenomeni dünyaya empoze etmek için bu küresel tertibi fırsat bildi.
Açılıştaki birçok nesne, sunum ve fenomenin önümüzdeki devirde, dünyanın öteki yerlerinde, tekrar tekrar gerçekleşecek medyatik üretimlerle adeta “moda” haline gelmesi ise hiç de sürpriz olmayacak. Meğer birkaç asır evvel Fransa’nın ve hatta Avrupa kıtasının birçok yerinin kültürel ve toplumsal hayatına, modasına, yiyip içmesine etki eden başat güç Osmanlı’ydı.
Önce korktular, sonra hayran oldular
Kanuni Sultan Süleyman periyodunda başlayan ve süratle gelişen Osmanlı-Fransa bağlantıları, Fransa tarafında kısa bir müddet içerisinde, “Osmanlı hayranlığı”na dönüşmüştü. Böylelikle eskinin korkusu, yerini gelişkin Osmanlı Türk kültürel birikimine ilgiye bırakmıştı. Bunda, Osmanlı coğrafyasını egzotik, sisli bir “Binbir Gece Masalı atmosferi”nde anlatmaya istekli Fransız kıssa müellifi ve romancılarının da hissesi vardı.
Ayrıca, Fransız düşünürler Montesquieu, Voltaire ile gezginler Thévenot, Tavernier, Osmanlı dünyası üzerine kitaplar yazmışlardı. Türkiye’de elçilik misyonunda bulunan diplomatların yayınladıkları İstanbul merkezli anı kitapları da Osmanlı ilgisinin yayılmasına katkı sağlayan öteki bir faktördü. Devrin medyası üzere fonksiyon gören seyahatnameler, romanlar, piyesler; Fransa toplumunda, bilhassa de varlıklı kesim ortasında günlük hayattaki Türk nesneleriyle ilgili bilgiyi giderek artırıyordu.
“Turqueire akımı” (Türk hayranlığı) başlamıştı
Fransa’daki bu ilgi bir akıma da isim olmuştu. XV. yüzyılda Fransa’da başlayan Türk kültürünü, lisanını, tarihini, sanatını sevmeyi anlatan “Turquerie” kavramı, “Türkseverlik” yahut “Türk hayranlığı”nı karşılamaktaydı. Turquerie; XVIII. yüzyılın başlarına kadar, Fransa dışında Avrupa’nın birçok ülkesini de tesiri altına alan bir akımdı. Turquerie akımı, Avrupa’da o günlerin hoş sanatları ile günlük zanaatine yansımıştı. En fazla da fotoğraf, müzik ve mimarîde bu tesirler görülmekteydi.
Fransa Kralı’nın önünde eğilmeyi reddeden Osmanlı elçisi
Padişah IV. Mehmet devrinde, ikazlara karşın Fransa’nın Girit sorununda Venediklileri desteklemesi üzerine Osmanlı ile Fransa ortasındaki ilgiler gerilmişti. 1648’de başlayan kuşatma, aralıklarla devam etmiş ve nihayet 1669’da Kandiye fethedilmiş, böylelikle Girit adası 1897 yılına kadar Osmanlı hâkimiyetine girmişti. Fransa Hükümdarı XIV. Louis, Girit’in kaybedilmesinin akabinde, Osmanlı’nın daha fazla reaksiyonunu çekmemek için, bir elçinin Fransa’ya gönderilmesini, kendisini ağırlamaktan onur duyacağını tabir etmişti.
Müteferrika Süleyman Ağa da 1669’da Fransa Hükümdarı XIV. Louis’yi ziyaret için görevlendirilmişti. Süleyman Ağa, Versay Sarayı’nı ziyaret etse de, Fransa Kralı’nın önünde eğilmeyi reddettiği için görüşme yarım kalmıştı. Süleyman Ağa, bunun üzerine saraydan ayrılıp, Paris’teki elçilik binasına geçmişti. Kral Louis, Süleyman Ağa’nın gerisinden, Osmanlı elçisinin Versay Sarayı’nın ihtişamına gereğince hürmet göstermediğini söyleyecekti. Kral ayrıyeten, Süleyman Ağa’nın kabulünde elçinin kendisini selamlamak için eğilmemesi hadisesi yaşandığı halde, sonradan bir ressama eğilme seremonili bir tablo yaptırmıştı.
Meşhur “Paris kafeleri” Osmanlı’yı taklitle başladı
Günümüzde Paris’in en ünlü toplumsal yerlerinden olan “Paris kafeleri”nin temeli de Müteferrika Süleyman Ağa’nın kahve keyfiyle atılmıştı. Kahveyi, Osmanlı mülküne yapılan seyahatlerde tanıyan kimi Fransızlar, konutlarında kahve içmeyi denemekteydiler.
Ancak kahve içimini özel bir ortamda, sohbet eşliğinde içmeyi ise Süleyman Ağa başlatmıştı. Elçilik bahçesinde özel yapılan bir yerdeki kahve merasimleri, bu içeceği Fransız sosyetesine tanıtmış, akabinde da giysiden mobilyaya kadar tesirini gösteren Türk modasının yaygınlaşması başlamıştı. Süleyman Ağa’nın törensel kahve ikramları, kısa müddette Paris kafelerinin açılmasına ilham verecekti.
Türban ve kaftan Paris sokaklarında
Gerek Süleyman Ağa’nın gerekse halefi öbür elçilerin Paris’teki ışıltılı yaşantısı, Fransa sosyetesinin büyük ilgisini çekmişti. Doğu’ya dair egzotik merakların da tetiklediği bu ilgi sonucunda, sosyetede türban ve kaftan modası başlamıştı. Devirde, varlıklı Fransızların konutlarında “Şark köşesi” oluşturmak da yaygınlaşacaktı.
Paris sosyetesi; meskenlerinin bu kısmında, konuklarıyla birlikte kilim ve minderlerin üzerine uzanarak sohbet etme alışkanlığı kazanmıştı. Bu ortada, ülkemizde, “Türkiye Mektupları” isimli kitabıyla tanınan Lady Mary Wortley Montagu, İngiltere’nin Osmanlı İmaparatorluğu elçisi olan eşi Edward Wortley Montagu’nun vazifesinin bitmesinin akabinde döndüğü Londra’da da Osmanlı bayanları üzere giyinmeye devam etmişti.
Türk halı ve kilimine ilgi artınca fabrika kuruldu
Paris’in varlıklı kesitlerinin Osmanlı süsleriyle dokunmuş halı ve kilimlere olan ilgisini gören Pierre Dupont, Türkiye’ye gelerek halı ve kilim dokumaları üzerine incelemelerde bulunmuştu. Dupont, Kral XIII. Louis’nin buyruğuyla 1628 yılında Paris’te Türk biçimi bir halı fabrikası kurmuştu. Dupont’un ürettiği halı ve kilimler İngiltere’ye de ihraç edilmişti. Dupont Kraliyet Halı Fabrikası, hala faaliyette.
Fransız ordusu bir asır fes giydi
Osmanlı kültürünün Fransa’ya tesiri sivil hayatın dışında da görülecekti. O denli ki, Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş devrinde bile bu tesir baskındı. Fransa ordusu, 19. yüzyılda, fesi askerî kıyafetlerin bir kesimi haline getirmişti.
Kuzey Afrika’daki Fransız birliklerinin tamamında o dönem “Osmanlı sembolü” olan fes kullanılmaktaydı. Fesler, Osmanlı’daki biçimiyle koyu kırmızı renkte, keçeden imal edilmekteydi. Ayrıyeten İngiliz, Alman ve Belçika kuvvetleri de Hindistan’dan Afrika’nın aşağılarına kadar olan bölgelerde askerlerine fes giydiriyordu.
Batı müziğindeki Osmanlı etkileri
Osmanlı’nın yalnızca Fransa ile hudutlu kalmayan kültürel tesiri, “Turqueire akımı”, birçok çalışma ile Batılı bestecilerde de görülmüştü. Bu çerçevede; Wolfgang Amadeus Mozart’ın “Saraydan Kız Kaçırma” ile “Ronda Ala Turca” (Türk Marşı) isimli yapıtları, mehter müziği tınılarıyla dolu olarak bestelenmişti. Ludwig van Beethoven de “Atina Harabeleri” isimli bestesinde “Türk Marşı” isimli bir kısma yer vermişti. Ayrıyeten Johannes Brahms ve Mudest Mussorgsky, Türk müziğinden motifleri bestelerinde kullanmışlardı.
– Dr. Hamza Kuzucu, “Racine, Molière, Fuzelier, Voltaire ve Scott’un Yapıtlarında: Turquerie”, Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Sayı 6, Yıl 2023
– Sungu Okan, “Türk Temasından Etkilenen Batı Müziği Bestecileri”, Turkish Music Portal
– Garritt van Dyk, “Süleyman Ağa’nın XIV. Louis Büyükelçiliği”, Emaj Sanat Dergisi, 2017
– Chantal – Jacques Périn, “Fes… Antik Yunan’dan 25 Kasım 1925’e”, Le Petit Journal, 24 Kasım 2022
